Hortulus (Walahfrid Strabo)

Texte latin intégral

Incipit liber de cultura hortorum Strabi seu Strabonis feliciter

I. De cultura hortorum

Plurima tranquillæ cum sint insignia vitæ,

Non minimum est, si quis Pestanæ deditus arti

Noverit obsceni curas tractare Priapi.

Ruris enim quæcumque datur possessio, seu sit

Putris, harenoso qua torpet glarea tractu,

Seu pingui molita graves uligine fœtus,

Collibus erectis alte sita, sive jacenti

Planitie facilis clivo, seu vallibus horrens,

Non negat ingenuos holerum progignere fructus,

Si modo non tua cura gravi compressa veterno,

Multiplices holitoris opes contempnere stultis

Ausibus assuescit, callosasque ære duro

Detrectat fuscare manus et stercora plenis

Vitat in arenti disponere pulvere qualis.

Hæc non sola mihi patefecit opinio famæ

Vulgaris, quæsita libris nec lectio priscis,

Sed labor et studium, quibus otia logna dierum

Postposui, expertum rebus docuere probatis.

II. Difficultas assumpti laboris

Bruma senectutis vernacula, totius anni

Venter et amplifui consumptrix sæva laboris,

Veris ubi adventu terrarum pulsa sub imas

Delituit latebras, vestigiaque horrida avaræ

Ver hiemis reduci rerum delere pararet

Scemate, et antiquo languentia rura nitori

Reddere, ver orbis primum caput et decus anni,

Purior aura diem cum jam reserare serenum

Inciperet, Zephirosque herbæ floresque secuti

Tenuia porrigerent radicis acumina, cæco

Tecta diu gremio, canasque exosa pruinas,

Cum silvæ foliis, montes quoque gramine pingui,

Prataque conspicuis vernarent læta virectis,

Atriolum, quod pro foribus mihi parva patenti

Area vestibulo solis convertit ad ortum,

Utricæ implerunt, campique per æquora parvi

Illita ferventi creverunt tela veneno.

Quid facerem? tam spissus erat radicibus infra

Ordo catenatis, virides ut texere lentis

Viminibus crates stabuli solet arte magister:

Ungula cornipedum si quando humore nocetur

Collecto et putres imitatur marcida fungos.

Ergo moras rumpens Saturni dente iacentes

Aggredior glebas, torpentiaque arva revulsis

Sponte renascentum complexibus urticarum

Erigo et umbricolis habitata cubilia talpis

Diruo, lumbricos revocans in luminis oras.

Inde Nothi coquitur flabris solisque calore

Areola et lignis ne diffluat obsita quadris

Altius a plano modicum resupina levatur,

Tota minutatim rastris contunditur uncis,

Et pinguis fermenta fimi super insinuantur.

Seminibus quædam temptamus holuscula, quædam

Stirpibus antiquis priscæ revocare juventæ.

III. Instantia cultoris et fructus operis

Denique vernali interdum conspergitur imbre

Parva seges, tenuesque fovet præblanda vicissim

luna comas; rursus si quando sicca negabant

Tempora roris opem, culturæ impulsus amore,

Quippe siti mettuens graciles torpescere fibras,

Flumina pura cadis inferre capacibus acri

Curavi studio, et propriis infundere palmis

Guttatim, ne forte ferocior impetus undas

Ingereret nimias, et semina jacta moveret.

Nec mora, germinibus vestitur tota tenellis

Areola et quamquam illius pars ista sub alto

Arescat tecto, pluviarum et muneris expers

Squaleat ærii, pars illa perennibus umbris

Diffugiat solem, paries cui celsior ignei

Sideris accessum lateris negat obice duri,

Non tamen ulla sibi fuerant quæ credita pridem,

Spe sine crementi prigro sub cespite clausit.

Quin potius quæ sicca fere et translata subactis

Suscepit scrobibus, redivivo plena virore

Restituit, reparans numeroso semina fructu.

Nunc opus ingeniis, docili nunc pectore et ore,

Nomina quo possim viresque attingere tantæ

Messis, ut ingenti res parvæ ornentur honore.

IV. Salvia

Lelifagus prima præfulget fronte locorum,

Dulcis odore, gravis virtute atque utilis haustu.

Pluribus hæc hominum morbis prodesse reperta

Perpetui viridi meruit gaudere iuventa.

Sed tolerat civile malum: nam sæva parentem

Progenies florum, fuerit ni dempta, perurit

et facit antiquos defungier invida ramos.

V. Ruta

Hoc nemus umbriferum pingit viridissima rutæ

Silvula ceruleæ, foliis quæ prædita parvis

Umbellas iaculata breves, spiramina venti

Et radios Phoebi caules transmittit ad imos,

Attactuque graves leni dispergit odores.

Hæc cum multiplici vigeat virtute medellæ,

Dicitur occultis adprime obstare venenis

Toxicaque invasis incommoda pellere fibris.

VI. Abrotanum

Nec minus abrotani promptum est mirarier alte

Pubentis frutices et quas inspicat aristas

Ramorum ubertas, tenues imitata capillos.

Huius odoratum lento cum vimine crinem

Poeniis carptum prodest miscere medellis.

Febribus obstat enim, telum fugat, adjuvat artus,

Quos incerta premit furtivae iniuria guttae.

Praeterea tot habet vires quot fila comarum.

VII. Cucurbita

Haud secus altipetax semente cucurbita vili

Assurgens, parmis foliorum suscitat umbras

Ingentes, crebrisque iacit retinacula ramis.

Ac velut ulmum hedera implicuit cum frondibus altam,

Ruris abusque sinu toti sua brachia circum

Laxa dedit ligno, summumque secuta cacumen

Corticis occuluit viridi tutamine rugas:

Aut arbustivum vitis genus, arbore cum se

Explicuit quavis, ramorumque alta corimbis

Vestiit, et propria sursum se sponte levavit -

Visitur ergo rubens aliena in sede racemus

Dependere, premit tabulata virentia Bachus,

Pampinus et frondes discernit latior altas -

Sic mea sic fragili de stirpe cucurbita surgens

Diligit appositas, sua sustenacula, furcas,

Atque amplexa suas uncis tenet unguibus alnos.

Ne vero insano divelli turbine possit,

Quot generat nodos, tot jam retinacula tendit,

Et quoniam duplicem producunt singula funem,

Undique fulturam dextra levaque prehendunt,

Et velut in fusum nentes cum pensa puellæ

Mollia traiciunt spirisque ingentibus omnem

Filorum seriem pulchros metantur in orbes,

Sic vaga tortilibus stringunt ammenta catenis

Scalarum, teretes involvuntque ilico virgas,

Viribus et discunt alienis tecta cavarum

Ardua porticuum volucri superare natatu.

Iam quis poma queat ramis pendentia passim

Mirare digne? quæ non minus undique certis

Sunt formata viis, quam si tornatile lignum

Inspicias medio rasum, quod mamfure constat.

Illa quidem gracili primum demissa flagello

Oblongo, tenuique ferunt igentia collo

Corpora, tum vastum laxatur in ilia pondus,

Totum venter habet, totum alvus, et intus aluntur

Multa cavernoso seiunctim carcere grana,

Quæ tibi consimilem possunt promittere messem.

Ipsos quin etiam tenero sub tempore fructus,

Ante humor quam clausa latens per viscera sero

Autumni adventu rarescat, et arida circum

Restiterit cutis, inter opes transire ciborum

Sæpe videmus, et ardenti sartagine pinguem

Combibere arvinam, et placidum secmenta saporem

Ebria multotiens mensis præstare secundis.

Si vero æstivi sinitur spiramina solis

Cum genitrice pati et matura falce recidi,

Idem fœtus in assiduos formarier usus

Vasorum poterit, vasto dum viscera ventre

Egerimus, facili radentes ilia torno.

Nonnunquam hac ingens sextarius abditur alvo,

Clauditur aut potior mensuaræ portio plenæ,

Amphora quæ, piceo linitur dum gluttine, servat

Incorrupta diu generosa dona Liei.

VIII. Pepones

Hoc simul in spatio, campi quo figitur imis

Hæc tam læta seges, vili quam carmine pinxi,

Visitur alterius vitis genus acre per æquor

Serpere pulvereum et fructus nutrire rotundos.

Pomorum hæc species terræ super arida vulgo

Terga jacens crementa capit pulcherrima, donec

Solibus æstivis flavos intincta colores

Messoris calathos matura fruge replerit.

Tum videas aliis teretem satis esse figuram,

Undique porro aliis oblongo scemate ventrem

Demissum, nucis aut ovi versatilis instar,

Vel qualis manibus quondam suspensa supinis

Lucet agens circum lomenti bulla salivam

Ante recens maceretur aquis quam spuma refusis,

Dum lentescit adhuc digitis luctantibus, et se

Alternis vicibus studioque fricantibus uno,

Inter utramque manum parvo fit parvus hiatu

Exitus, huc stricto lenis meat ore Nothi vis,

Distenditque cavum vitrea sub imagine pondus,

Et centrum medio confingit labile fundo,

Undique conveniat cameri quo inflexio tecti.

Ergo calyps huius penetrat dum viscera pomi,

Elicit humoris largos cum semine rivos

Multiplici: tum deinde cavum per plurima tergus

Frustra manu spargens hortorum lætus opimas

Delicias conviva capit, candorque saporque

Oblectant fauces, nec duros illa molares

Esca stupere facit, facili sed mansa voratu

Vi naturali frigus per viscera nutrit.

IX. Absinthium

Proximus absinthi frutices locus erigit acris,

Herbarum matrem simulantes vimine lento.

In foliis color est alius, ramisque odor alter

Puberibus, longeque saporis amarior haustus.

Ferventem domuisse sitim, depellere febres

Hoc solet auxilium clara virtute probatum.

Si tibi prætera caput acri forte dolore

Pulsetur subito, vel si vertigo fatiget,

Huius opem rimare, coquens frondentis amaram

Absinthi silvam, tum iura lebete capaci

Effunde, et capitis perfunde cacumina summi.

Quo postquam ablueris graciles humore capillos,

Devinctas frondes super imposuisse memento.

Tum mollis fotos constingat fascia crines,

Et post non multas elapsi temporis horas

Hoc inter reliquas eius mirabere vires.

X. Marrubium

Quid referam iuxta positi nimiumque potentis

Marrubii non vile genus, licet acrius ora

Mordeat et longe gustum disiungat odore.

Dulce enim olet, non dulce sapit, sed pectori ægros

Comprimit angores, tristi dum sumitur haustu.

Præcipue talis caleat si potus ab igni

Et cœnam cyatis cogatur claudere crebris,

Si quando infensæ quæsita venena novercæ

Potibus inmiscent dapibusve aconita dolosis

Tristia confundunt, extempto sumpta salubris

Potio marrubii suspecta pericula pressat.

XI. Foeniculum

Nec maratri taceatur honor, quod stipite forti

tollitur, et late ramorum brachia tendit,

Dulce satis gustu dulcem satis addit odorem.

Hoc oculis, quos umbra premit, prodesse locuntur,

Huius item semen foetæ cum lacte capellæ

Absumptum ventris fertur mollire tumorem,

Cunctantisque moras dissolvere protinus alvi.

Præterea radix maratri commixta liquori

Lenæo tussim percepta repellit anhelam.

XII. Gladiola

Te neque transierim Latiæ cui libera linguæ

Nomine de gladii nomen facundia finxit.

Tu mihi purpurei progignis floris honorem,

Prima æstate gerens violæ iucunda nigellæ

Munera, vel qualis mensa sub Apollinis alta

Investis pueri pro morte recens yacinthus

Exiit et floris signavit vertice nomen.

Radicis ramenta tuæ siccata fluenti

Diluimus contusa mero sævumque dolorem

Vesicæ premimus tali non sicius arte.

Pignore fullo tuo lini candentia texta

Efficit, ut rigeant dulcesque imitentur odores.

XIII. Lybisticum

Inter odoratam memorare lybistica silvam

Fortia, suadet amor parvi diffusior horti.

Hoc germen suco quamvis et odore gemellis

Orbibus officere et tenebras inferre putetur,

Semina sæpe tamen quæsitis addere curis

Parva solet, famamque aliena laude mereri.

XIV. Cerefolium

Quæ tot bellorum, tot famosissima rerum

Magnarum monimenta sacro pia conficis ore,

Exiles, Erato, non dedignare meorum

Divitias holerum versu perstingere mecum.

Infirmis divisa licet Macedonia ramis

Spargitur, et crebris ignobile semen aristis

Sufficit, illa tamen toto reparabilis anno

Pauperiem largo solatur munere plebis

Indiguæ, nec non restringere sanguinis undas

Corpore diffusas facili solet obvia gustu.

Illa quoque infesto venter dum forte dolore

Turbatur, fomenta super non irrita ducit,

Puleium sibimet frondesque papaveris addens.

XV. Lilium

Lilia quo versu candentia, carmine quove

Ieiunæ macies satis efferat arida Musæ?

Quorum candor habet nivei simulacra nitoris,

Dulcis odor silvas imitatur flore Sabeas.

Non Parius candore lapis, non nardus odore

Lilia nostra premit, necnon si perfidus anguis

Ingenitis collecta dolis serit ore venena

Pestifero, cæcum per vulnus ad intima mortem

Corda feram mittens, pistillo lilia præstat

Commacerare gravi sucosque haurire Falerno.

Si quod contusum est summo liventis in ore

Ponatur puncti, tum jam dinoscere vires

Magnificas huiusce datur medicaminis ultro.

Hæc etiam laxis prodest contusio membris.

XVI. Papaver

Et Cereale quidem nugarum in parte papaver

Hac memorare placet, quod raptu mesta puellæ

Mater, ut immensis optata oblivia mentem

Exuerent curis, fertu Latona vorasse.

Hoc simul auxilio carbunculus ater ab imo

Pectore, qui ructus nimium convolvit amaros

Oris adusque fores, reprimi persæpe videtur.

Huius ad alta caput granorum semine fetum

Protento fragileque solet se tollere collo,

Inque modum mali, regio cui Punica nomen

Indidit, unius patulo sub pellis amictu

Grana celebrandæ virtutis plurima claudit,

Deque sono mandentis habet formabile nomen.

XVII. Sclarega

Hic umbrosa novos inter sclarega virores

Stipite prævalido assurgens, ramosque comasque

Altius extollit: quæ quamvis rarius ulli

Qæsita auxilio mediocorum pæne putetur

Effugisse manus, dulci tamen indita caldæ

Et vires et odorati fermenta saporis

(Costus ?)

Præstat, eam iuxta hortensis non extima costi

Silva latet stomachique moras ventremque salubri

Provocat auxilio radicis munere coctæ.

XVIII. Menta

Nec mihi defuerit vulgaris copia mentæ

Multa per et genera et species diversa coloresque

Et vires; huius quodam genus utile vocem

Raucisonam claro rursus redhibere canori

Posse putant, eius sucos si fauce vorarit

Ieiuna, quem crebra premens raucedo fatigat.

Est aliud præpingue genus huiusce frutecti,

Quod iam non parvi diffundat germinis umbras,

Celsa ebuli sed more petens a stipite forti

Undique majores foliorum prorogat alas,

Quis odor alter inest pauloque immitior haustus.

Sed si quis vires speciesque et nomina mentæ

Ad plenum memorare potest, sciat ille necesse est,

Aut quot Eritreo volitent in gurgite pisces,

Lemnius aut altum quot in æra Mulcifer ire

Scintillas vastis videat fornacibus Aetnæ.

XIX. Puleium

Non patitur cunctas angustia carminis huius

Pulei virtutes celeri comprendere versu.

Hoc apud Indorum tanti constare peritos

Fertur, apud Gallos quanti valet Indica nigri

Congeries piperis. Quis iam dubitare sinetur

Hac herba plures leniri posse labores,

Quam pretiis inhianter emit ditissima tantis

Gens, hebenoque auroque fluens et mira volenti

Quæque ferens mundo. O magna laudanda tonantis

Virtus et ratio, nullis quæ munera terris

Larga suæ non pandit opis, quæ rara sub isto

Axe videre soles, aliis in partibus horum

Copia tanta iacet, quantam vilissima tecum

Efficiunt: rursus quædam quæ spreta videntur

Forte tibi, magno mercantur ditia regna,

Altera ut alterius potiatur fœnore tellus,

Orbis et in toto per partes una domus sit.

Puleium quoque decoctum curabit, amice,

Et potu et fotu stomachum, mihi crede, morantem.

Dum canimus quæ certa gravi ratione tenemus,

Quædam audita etiam vero miscere coturno

Fas ususque sinit: ramum coniungito pulei

Auriculæ, ne forte caput turbaverit æstus

Solis in ærio si te perflarit aperto.

Quod nisi me currens deponere vela Thalia

Cogeret ac tandem portus intrare moneret,

Hinc tibi multiplices poteram decerpere flores.

XX. Apium

Quamvis in nostris apium vilesceret hortis,

Et solo id multi prodesse sapore putarint,

Plura tamen propriis medicamina viribus, acri

Exhibet auxilio, cuius si trita capessas

Semina, torquentes urinæ frangere tricas

Dicitur ipsum etiam tenero cum germine mansum

Concoquit errantes stomachi penetralibus escas.

Corporis hunc regem turbans si nausia vexet,

Mox apium lympha tristique bibatur aceto,

Passio tum celeri cedet devicta medellæ.

XXI. Vettonica

Montibus et silvis, pratis et vallibus imis

Vettonicæ pretiosa licet collectio cunctis

Pæne locis superest passim, tamen hanc quoque noster

Hortus habet cultaque docet mansuescere terra.

Hæc tantum meruit generali nomine laudis,

Ut si quid mea Musa velit superaddere, tandem

Mole operis devicta sui, iam sentiat, illa

Utilitate minus quicquid deprompserit esse.

Hanc viridem si forte tuos coneris in usus

Carpere, siccatamve hiemi deponere pigræ,

Turbida sive tuas oblectant pocula fauces,

Seu potius longo tibi defæcata labore

Dona placent, huius virtus mirabilis herbæ

Omnia sufficiet, quam quosdam pendere tanti

Novimus, ut contra totam quæ iniuria corpus

Impetit interius, muniri viribus eius

Sese posse rati, soleant haurire diebus

Continuis hoc acre genus medicaminis almi.

Præterea caput infesto si vulnere fractum

Tabuerit, tum crebra terens imponito sacræ

Tegmina vettonicæ, statim mirabere vires

Illius, in solidum fuerit dum clausa cicatrix.

XXII. Agrimonia

Hic quoque sarcocolam, campos quæ plurima passim

Vestit et effetis silvarum inventa sub umbris

Nascitur, ordinibus facile est discernere pulchris.

Hæc præter varium latæ virtutis honorem

Trita domat ventris prædirum et pota dolorem.

Si quæ forte calybs infensus vulnera membris

Indiderit nostris, huius temptare iubemur

Auxilium, pratique imponere tunsa patenti

Germina, maturum nacturi hac arte vigorem,

Si tamen addatur mordens cataplasmati acetum.

XXIII. Ambrosia

Haud procul ambrosiam vulgo quam dicere mos est

Erigitur, laudata quidem, sed an ista sit illa,

Cuius in antiquis celeberrima mentio libris

Fit, dubium est multis. Medici tamen arte suapte

Hanc utcumque colunt, tantum quæ sanguinis hausta

Absumit, quantum potus ingesserit almi.

XXIV. Nepeta

Herbarum in numero, quas hortulus ille recenti

Semper prole creat, nepetæ non segnior exit

Surculus, urticam foliis simulantibus, alto

Vertice prægratum late largitus odorem.

Hæc variis olim morborum accomoda curis,

Non extrema alias inter decernitur herbas.

Huius enim sucus, roseo commixtus olivo,

Efficit unguentum, læsæ quod vulnera carnis

Atque cicatricum deformia signa novarum

Posse abolere aiunt, prisco et reparare nitori,

Et revocare pilos, plagæ quos forte recentis

Pestis hiulca tulit, sanie taboque peresos.

XXV. Rafanum

Hic rafanum radice potens latoque comarum

Tegmine sublatum extremus facit ordo videri.

Cuius amara satis quatientem viscera tussim

Mansa premit radix, triti quoque seminis haustus

Eiusdem vitio pestis persæpe medetur.

XXVI. Rosa

Iam nisi me fessum via longio indupediret,

Scrupeus atque novi terreret carminis ordo,

Devueram viburna rosæ pretiosa metallo

Pactoli et niveis Arabum circumdare gemmis.

Hæc quia non Tyrio Germania tinguitur ostro,

Lata nec ardenti se Gallia murice iactat,

Lutea purpurei reparat crementa quotannis

Ubertim floris, tantum qui protinus omnes

Herbarum vicisse comas virtute et odore

Dicitur, ut merito florum flos esse feratur.

Inficit hic oleum proprio de nomine dictum,

Quod quam sæpe fiat mortalibus utile curis,

Nec meminisse potest hominum nec dicere quisquam.

Huic famosa suos opponunt lilia flores,

Longius horum etiam spirans odor imbuit auras,

Sed si quis nivei candentia germina fructus

Triverit, aspersi mirabitur ilicet omnem

Nectaris ille fidem celeri periisse meatu,

Hoc quia virginitas fama subnixa beata

Flore nitet, quam si nullus labor exagitarit

Sordis et illiciti non fregerit ardor amoris,

Flagrat odore suo. Porro si gloria pessum

Integritatis eat, foetor mutabit odorem.

Hæc duo namque probabilium genera inclyta florum

Ecclesiæ summas signant per sæcula palmas,

Sanguine martyrii carpit quæ dona rosarum,

Liliaque in fidei gestat candore nitentis.

O mater virgo, fecundo germine mater,

Virgo fide intacta, sponsi de nomine sponsa,

Sponsa, columba, domus regina, fidelis amica,

Bello carpe rosas, læta arripe lilia pace.

Flos tibi sceptrigero venit generamine Iesse,

Unicus antiquæ reparator stirpis et auctor,

Lilia qui verbis vitaque dicavit amoena,

Morte rosas tinguens, pacemque et proelia membris

Liquit in orbe suis, virtutem amplexus utramque,

Premiaque ambobus servans æterna triumphis.

XXVII. Commendatio opusculi (de cultura hortorum)

Hæc tibi servitii munuscula vilia parvi

Strabo tuus, Grimalde pater doctissime, servus

Pectore devoto nullius ponderis offert,

Ut cum consepto vilis consederis horti

Subter opacatas frondenti vertice malos,

Persicus imparibus crines ubi dividit umbris,

Dum tibi cana legunt tenera lanugine poma

Ludentes pueri, scola lætabunda tuorum,

Atque volis ingentia mala capacibus indunt,

Grandia conantes includere corpora palmis:

Quo moneare habeas nostri, pater alme, laboris,

Dum relegis quæ dedo volens, interque legendum

Ut vitiosa seces, deposco, placentia firmes.

Te deus æterna faciat virtute virentem

Immarcescibilis palmam comprendere vitæ:

Hoc pater, hoc natus, hoc spiritus annuat almus.