Dioscoride: Codex vindobonensis
Introduction
Ce manuscrit de la Materia medica de Dioscoride est appelé Codex Vindobonensis[1] Med. Gr. I[2], ou Codex Aniciae Julianae[3]. Il a été daté de 512 après J.-C., et réalisé à Byzance.
Quand l'ambassadeur Ogier Ghislain de Busbecq en a eu connaissance en 1562, il était la propriété d'un juif nommé Hamon, médecin de Soliman le Magnifique. Ce n'est que sept ans après qu'il obtint les crédits pour l'acheter et l'envoyer à Vienne. Avant de l'envoyer à Vienne, Busbecq le prêta à Matthiole, qui s'en inspira pour ses Commentaires de Dioscoride.
Plus tard, l'imprimeur Plantin en utilisa des illustrations pour les herbiers qu'il publia à la fin du XVIe siècle pour Dodoens, Charles de l'Ecluse, L'Obel et Lyte.
Il frappe par la qualité de ses images, dont beaucoup sont identifiables. Les couleurs sont étonnamment bien conservées. Non seulement les plantes sauvages peuvent ainsi être identifiées avec leur nom grec, mais pour les plantes cultivées, les illustrations montrent le type de cultivar qui existait à l'époque, et constituent des documents précieux pour retracer leur évolution.
On considère que les 383 illustrations de plantes en pleine page sont en fait reprises d'ouvrages antérieurs, dont le Rhizotomikon de Krateuas, (Kratevas, Crateuas, Cratevas le "coupeur de racines" - Κρατεύας ὁ Ῥιζότομος - Krateuas o Rizotomos), qui était un médecin et pharmacologue du 1er siècle avant J.-C. Mazal (1998) les classe en trois groupes, certaines étant étonnamment fidèles à la plante originale, et d'autres bien plus stylisées.
Compte tenu des aléas de l'histoire du manuscrit, certaines illustrations ne correspondent à aucun texte, et certains textes à aucune illustration. La composition du manuscrit a due être une œuvre collective menée par des collaborateurs de compétence variable. Par exemple :
- À la page anemonê, on voit une illustration d’argemonê Papaver argemone, qui montre que le compositeur ne connaissait pas les plantes.
- On a deux graphies différentes aigilôps et êgilôps à leur place alphabétique (α et η), mais à chaque fois, le dessin ne représente pas un Aegilops.
La pagination est exprimée en folios, r signifiant recto et v verso.
À titre provisoire, nous avons mis les identifications botaniques de Mazal. Elles restent à discuter et à confirmer. Il est d'ailleurs affligeant de constater que dans un reprint comme celui de 1998, la partie botanique ait été traitée aussi légèrement. Certains noms scientifiques comportent des erreurs grossières, et certaines identifications sont manifestement fausses. Il est vrai que très peu de botanistes ont eu accès à ces illustrations jusqu'à maintenant.
____________________
- ↑ Du nom en latin de la ville de Vienne (en Autriche) où est conservé ce manuscrit. Voir l'article Vindobona sur Wikipedia
- ↑ medicus Graecus 1
- ↑ Du nom de la princesse byzantine Anicia Juliana qui aurait commandé le manuscrit
Références
- Blog de la Bibliothèque universitaire de Lille.
- article de Wikipedia
- Inscription au Registre du patrimoine de l'UNESCO. Il est difficile de savoir ce qu'entraîne une telle inscription. L'accessibilité aux œuvres ne semble pas une priorité pour l'UNESCO.
Contenu : | A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z |
---|
A
Aloe
aloê 15r Aloe vera
Allium
kromuon 185v Allium cepa
scordoprason 314v Allium descendens d'après Fraas
ophioscordon 250r Allium scorodoprasum
lukoskordon 208v Allium ampeloprasum
prason kêpaion 278r Allium ampeloprasum Groupe Poireau
elaphoskordon 116v Allium sativum
On peut voir des poireaux de fût assez mince, et qui avaient encore le bulbe qu'ils ont ensuite perdu.
Amaranthus
bliton 77v Amaranthus blitum
Anethum
anêthon to esthiomenon 27v Anethum graveolens
Apium
selinon kêpaion 306r Apium graveolens
eleoselinon 108v Apium graveolens
Aristolochia
Artemisia
abrotonon 23v Artemisia abrotanum
apsinthion bathupikron 22v Artemisia absinthium
Artemisia etera polyclônos 20v Artemisia arborescens
artemisia monoklônos 20r Artemisia spicata
apsinthion thalassion 44v Artemisia maritima
Atriplex
andraphaxis 50v Atriplex hortensis
B
Beta
seutlon melan agrion 302r Beta vulgaris
Brassica
krambê hêmeros 182v Brassica oleracea
krambê agria 183v Brassica cretica, B. incana (Fraas)
gongulê 89r Brassica rapa
Bromus
aigilôps 56v Aegilops ovata (Mazal), ce qui est manifestement faux, car le dessin montre un Bromus.
êgilôps 128r Aegilops ovata (Mazal), en fait un Bromus ?
bromos 81r Avena fatua (Mazal) ou Bromus ?
On a deux graphies différentes aigilôps et êgilôps à leur place alphabétique, mais à chaque fois, le dessin ne représente pas un Aegilops.
Bryonia
bruônia melaina 82r Bryonia alba
bruônia leukê 79r Bryonia cretica
C
Cannabis
kannabis hêmeros 167v Cannabis sativa
Capparis
kapparis 172v Capparis spinosa
Capsella
thlaspi 141r Capsella bursa-pastoris
Carthamus
knêkos 198v Carthamus tinctorius
Carum
karô 188v Carum carvi
Cicer
erebinthos 119r Pisum sativum d'après Mazal, en fait Cicer arietinum
Citrullus
kolokunthis 190v Citrullus colocynthis
Coriandrum
koriannon ê korion 155v Coriandrum sativum
Crocus
krokos 192v Crocus sativus
Cuminum
kuminon hêmeron 179v Cuminum cyminum
D
Daucus
staphylinos agrios 312r Daucus carota
staphylinos kêpaios 313r Daucus carota
Le staphylinos agrios est la carotte sauvage, et le staphylinos kêpaios la carotte cultivée. La couleur de la racine qui apparaît orange est plutôt à interpréter comme un marron clair, visible sur d'autres racines. On ne peut donc en conclure que la carotte orange existait alors. Les données actuelles la donnent comme apparue aux Pays-Bas au XVIIIe siècle.
Dipsacus
dipsakon 100r Dipsacus fullonum
E
Eruca
euzômon 118r Eruca vesicaria
Erysimum
leukoion 202v Erysimum cheiri
F
Foeniculum
marathon 229v Foeniculum vulgare
G
Glebionis
bouphthalmon 75v Glebionis coronaria
khrusanthemum ê khalkas 373r Glebionis coronaria
Glycyrrhiza
glukurizon 91v Glycyrrhiza glabra
H
Hordeum
khondros 376v Hordeum vulgare
I
Iris
iris 147v Iris germanica
J
Juniperus
arkeuthis 33v Juniperus phoenicea
L
Lactuca
thridax agria 137r Lactuca serriola
Lens
phakos 365v Lens culinaris
M
Malva
Matricaria
amarakon 31v Matricaria ?
Mentha
glêkhôn 87r Mentha pulegium
Muscari
bolbos 78r Muscari comosum
N
Nerium
rhododaphnê 283r Nerium oleander
P
Panicum
kenkhros 191v Panicum miliaceum
Papaver
anemonê ê phoinikê 25v devrait être Anemone coronaria d'après le texte, mais l'illustrateur a dû confondre anemonê avec argemonê, et représenté Papaver argemone.
mêkôn hêmeros kêpaios 221v Papaver somniferum
mêkôn agrios 222r Papaver rhoeas
mêkôn rhoias 223v Papaver hybridum, Papaver dubium (Penzig)
Physalis
359v Physalis alkekengi
Pimpinella
anêsson 49v Pimpinella anisum
Plantago
arnoglôsson 29v Plantago asiatica
Portulaca
andrakhnê agria 37v Portulaca oleracea
R
Raphanus
rhaphanos kêpaia 284r Raphanus sativus
Ricinus
krotôn ê kêki 170v Ricinus communis
Rubus
batos 83r Rubus
S
Sambucus
aktê 73v Sambucus nigra
Sempervivum
aeizôn to mega 12v Sempervivum arboreum
Setaria
elumos 117r Setaria italica
Sinapis
sinêpi kêpaion 310r Sinapis alba
Solanum
strukhnos melas kêpaios 292v Solanum nigrum
Sonchus
315r Sonchus asper
T
Tragopogon
tragopôgôn 340r Tragopogon porrifolius
V
Verbena
peristeron orthos Verbena officinalis
Vicia
kuamos 189v Vicia faba
Vigna
phasiolos 370v Vigna unguiculata
Viola
ion porphuroun 148v Viola odorata
Vitex
agnos 36v Vitex agnus-castus